تمدن عيلام
عيلاميها يا ايلاميان يکي از اقوام سرزمين ايران بودند که از ۳۲۰۰ سال پيش از ميلاد تا ۶۴۰ پيش از ميلاد، بر بخش بزرگي از مناطق جنوب غربي فلات ايران فرمانروايي مي‌کردند.(تاريخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پيش از ميلاد است.[نيازمند منبع]) تمدن عيلام يکي از قديمي‌ترين و نخستين تمدن‌هاي جهان است. بر اساس بخش‌بندي جغرافيايي امروز، عيلام باستان سرزمين‌هاي خوزستان، فارس، ايلام و بخش‌هايي از استان‌هاي بوشهر، استان کرمان، لرستان و کردستان را شامل مي‌شد.
نام
نام اين قوم هالتامتي (Haltamti) و بعد آتامتي (Atamti) بود كه اكديان آن را عيلام تلفظ مي‌كرده و در كتابِ مقدس يهوديان نيز به همين شكل آورده شده است. اين كلمه به معناي «كوهستاني» است، كه به محل سكونتِ اين مردمان در دامنه‌هاي زاگرس اشاره دارد.
نام دو استان در ايران امروز برگرفته از نام آنان است. علاوه بر استان ايلام، نام خوزستان نيز از كلمه Ūvja آمده كه مطابق كتيبه نقش رستم[۱] و كتيبه‌هاي داريوش در تخت جمشيد و شوش[۲]، به معناي عيلام بوده و بنا به گفته ايرج افشار در «نگاهي به خوزستان: مجموعه‌اي از اوضاع تاريخي، جغرافيايي، اجتماعي و اقتصادي منطقه» در يوناني Uxi تلفظ مي‌شده.[۳] و اگر قول ژول آپِر را بپذيريم در عيلامي Xus يا Khuz بوده است. سِر هنري راولينسون نيز تلفظ پهلوي Ūvja را Hobui دانسته كه ريشه نام اهواز و خوزستان است. اين لفظ از حاجوستان و هبوجستان استخراج شده كه در «مجمع التواريخ و القصص» (ابتداي قرن ششم هجري) در اشاره به خوزستان آمده است.
زبان عيلامي
مقاله اصلي: زبان عيلامي
زبان عيلامي با هيچيک از زبان‌هاي سامي و هندواروپايي ارتباط نداشته و زباني منفرد به‌حساب مي‌آيد. برخي از پژوهشگران اين زبان را با زبان دراويدي در هند هم‌خانواده مي‌دانند.[۴] [۵]
زبانِ عيلامي، جايگاه خود را پس از ورود اقوام آريائي نيز حفظ كرد و زبان دوم نوشتاري حكومتِ ايران در دورانِ هخامنشي بود.[۶] [۷] در بيشتر سنگ نوشته‌هاي عصرِ هخامنشي ترجمه عيلامي و بابلي (زبان بين المللي آن روزگار) نوشته‌ها نيز آمده است.
ابن نديم صاحب «الفهرست» در نقل قولي از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبان‌هاي ايراني را پهلوي، دري، خوزي، پارسي و سرياني مي‌شمارد كه گواهي‌ست بر حضور زبان عيلامي (خوزي) تا اوايل دوران اسلامي.
نژاد
عيلاميان نه آريايي بودند و نه سامي. برخي از پژوهشگران ايلاميان را با دراويديان هند هم‌خانواده مي‌دانند.[۸] [۹]
عيلاميان و سومري‌ها
عيلاميها در برخي ادوار تاريخي تحت نفوذ دولت سومري بين‌النهرين بودند. ولي در سال ۲۲۸۰ پيش از ميلاد عيلاميان که در اوج قدرت خود بودند، اور پايتخت سومريان را اشغال و غارت و رب النوع آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار عيلام شد و نهايتا در ۲۱۱۵ ق.م در عصر فرمانروايي ريم سين دولت مشترک سومري – اکدي را به طوري نابود کردند که ملت سومر هيچگاه نتوانست از خرابه‌هاي تاريخ سر برآورد. مشيرالدوله پيرنيا در اين مورد مي‌نويسد:
«دِمورگان و ساير نويسندگان فرانسوي به‌اين عقيده‌اند که غلبه عيلاميها بر سومري‌ها و مردمان بني سام نتايج تاريخي زيادي دربر داشته، توضيح اينکه عيلاميها بقدري با خشونت و بقسمي وحشيانه با ملل مغلوبه رفتار کرده‌اند، که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده، هرکدام بطرفي رفته‌اند. بنابراين عقيده دارند مردمي که در رأس خليج پارس و بحرين سکني داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهاي فينيقي را تأسيس کرده در تجارت و دريانوردي معروف شدند، گروهي که ربّ النوع آسور را پرستش مي‌کردند، بطرف قسمت وسطاي رود دجله و کوهستان‌هاي مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت ابراهيم با طايفه خود به فلسطين و بالاخره هجوم هيکسوس هايِ سامي نژاد بمصر و تأسيس سلسله‌اي از فراعنه در آن مملکت نيز از نتائج غلبه عيلاميها بر ملل سامي نژاد بود. اما کينگ باين عقيده‌است، که غلبه عيلاميها در ممالک غربي دوام نيافته، زيرا عيلاميها، چون استعداد اداره کردن مملکتي را نداشتند و غلبه آنها بيشتر به تاخت و تاز شبيه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.» [۱۰]
قلمرو فرمانروايي عيلاميان
l
پادشاهي عيلام در اوج قدرت خود توانسته‌بود حتي بر بخش‌هاي مهمي از ميانرودان (بين النهرين) هم تسلط يابد، اما محدوده قدرت مرکزي عيلام شامل سراسر سرزمين ايران نمي‌شده است. اين پادشاهي اتحادي بوده كه ايلات و طوايف منطقه را دربر مي‌گرفته، اما چنين اتحادي لزوماً به معني امپراتوري نيست. هرگاه عيلاميان قدرت داشتند، نقشي مهمي در درگيري‌هاي سياسي ميانرودان ايفا كرده و حتي بر بخش‌هايي از آن سرزمين ولو در زمان کوتاهي فرمان رانده‌اند. آنها در حدود سال ۱۹۰۰ پيش ازميلاد بين‌النهرين را به تصرف خود درآوردند و حکومت سومري را براي هميشه از صحنه تاريخ حذف كردند. اما به‌طور كلي بيشتر تحت نفوذ و خراج‌گذار اقوام سامي و سومري بين‌النهرين بودند.
پروفسور گيرشمن و بسياري از تاريخدانان ديگر محل كنوني شهر مسجد سليمان را پايتخت هخامنشيان مي‌دانند.[۱۱]
آثار تمدني عيلاميان که در انشان و در شوش يافته شده حاکي از تمدن شهري قابل توجه در آن دوران بوده است. تمدن ايلاميان از راه دريايي و بلوچستان با تمدن پيرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط مي‌شده است.
به قدرت رسيدن عيلاميان و تشکيل حکومت عيلامي و پادشاهي اوان در شمال دشت خوزستان، مهم ترين رويداد سياسي ايران در هزاره سوم پيش از ميلاد بود.از آن هنگام تا پيش از ورود مادها و پارسها حدود يک هزار سال آن‌چه از تاريخ سرزمين ايران مي‌دانيم منحصر به تاريخ سياسي ايلام مي‌شود.
انقراض تمدن عيلام
در سال ۶۴۰ ق.م. آشور بانيپال پادشاه نيرومند آشور، عيلام را تصرف کرد. مردم عيلام قتل‌عام شدند و دولت آن نابود شد. تمدن ديرينه عيلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نيرومندي چون سومري‌ها، اَکَدي‌ها، بابلي‌ها و آشوري‌ها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار محو گرديد. کتيبه آشور بانيپال در باره فتح و انقراض عيلام چنين مي‌گويد:[۱۲]
« تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهاي ديگر را با توبره به آشور کشيدم، و در مدت يک ماه و يک روز کشور عيلام را به تمامي پهناي آن، جاروب کردم. من اين کشور را از حَشَم و گوسپند، و نيز از نغمه‌هاي موسيقي بي‌نصيب ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را فرو گيرند. »
زيگورات چغازنبيل
اين بنا که در ۱۹۷۹ در فهرست ميراث جهاني يونسکو قرار گرفت در استان خوزستان ايران ، جنوب شرقي شهر باستاني شوش قرار گرفته است. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پيش از ميلاد و توسط اونتاش گال براي ستايش ايزد اينشوشيناک نگهبان شوش انجام شده است.اين بنا در حمله آشور بانيپال به همراه تمدن عيلامي نابود شد و پس از آن زير خاک مدفون بود تا دوران معاصر توسط رومن گريشمن عيلام‌شناس فرانسوي خاکبرداري گرديد.[۱۳]
ويكي پديا
https://paperpdf.ir/10007607
